Thành lập từ tháng 8/2022, HTX Sâm Cúc Phương Bochi (thôn Đồng Quân, xã Cúc Phương, huyện Nho Quan, tỉnh Ninh Bình) hiện có 8 thành viên, quản lý hơn 6 ha diện tích trồng sâm tại xã Yên Quang và Cúc Phương. Mô hình đã góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập cho người dân địa phương và trở thành điểm sáng trong chuyển đổi cơ cấu cây trồng tại vùng đệm rừng quốc gia Cúc Phương.
Khôi phục giống sâm Bố Chính quý hiếm trên đất Ninh Bình
Trước khi thành lập HTX, khu vực xã Cúc Phương được đánh giá có tiềm năng lớn trong phát triển dược liệu nhờ hệ sinh thái đa dạng, thổ nhưỡng tốt và nguồn nước khoáng tự nhiên. Qua khảo nghiệm, giống sâm Bố Chính – loài sâm bản địa có nguồn gốc từ Quảng Bình – cho thấy khả năng sinh trưởng tốt tại khu vực này. Đây là giống sâm từng được coi là sản vật dâng vua nhưng đã dần thất truyền theo thời gian.
Kết quả trồng thử nghiệm cho thấy cây sâm tại vùng đất Cúc Phương không chỉ phát triển ổn định mà còn tích lũy hàm lượng dinh dưỡng vượt trội, với lượng canxi và sắt đạt lần lượt 17.000 mg/kg và 800 mg/kg – cao hơn nhiều so với cây giống gốc. Điều này mở ra tiềm năng phát triển cây sâm Bố Chính thành sản phẩm chủ lực địa phương.
Với sự hỗ trợ của người dân, chính quyền xã và Liên minh HTX tỉnh Ninh Bình, HTX Sâm Cúc Phương Bochi được thành lập với mục tiêu chuyên canh cây sâm Bố Chính theo hướng hữu cơ, ứng dụng công nghệ cao và phát triển bền vững.
Canh tác hữu cơ và tối ưu giá trị cây sâm
Trong số hơn 20 loài sâm, sâm Bố Chính là loài duy nhất có thể sinh trưởng tốt ở điều kiện nhiệt đới, chịu được nắng nóng và thích nghi nhiều vùng đất khác nhau. Sâm tích lũy dinh dưỡng vào mùa lạnh và có thể thu hoạch sau khoảng 12 tháng. Toàn bộ các bộ phận của cây như hoa, lá, cành, củ đều có thể chế biến thành sản phẩm phục vụ tiêu dùng và y học.
Quy trình canh tác của HTX áp dụng nghiêm ngặt các tiêu chuẩn kỹ thuật, sử dụng hoàn toàn phân hữu cơ cho bón lót và bón thúc. Phòng trừ sâu bệnh bằng phương pháp thủ công, không dùng thuốc bảo vệ thực vật. Từ khâu gieo hạt, chăm sóc đến thu hoạch đều cần sự tỉ mỉ, nhằm tạo ra môi trường lý tưởng cho cây phát triển khỏe mạnh và tích lũy dưỡng chất.
Việc trồng sâm bắt đầu từ mùa xuân. Trước đó, đất phải được làm sạch, lên luống, bón lót bằng phân chuồng ủ hoai. Sâm ra hoa sau 5–6 tháng và có thể thu hoạch hoa từ 3–9 tháng tuổi. Hoa được thu vào sáng sớm, và chỉ trong vòng 4 tiếng kể từ khi hái, phải đưa về nhà máy để chế biến nhằm đảm bảo độ tươi. Hoa sâm sau khi sơ chế được chế biến thành trà, mỹ phẩm hoặc bột dinh dưỡng, mang lại giá trị kinh tế ngay cả khi chưa thu củ.
Từ 3–5 tháng tuổi, cây sẽ được tỉa cành (30–35%) để tập trung dinh dưỡng cho củ. Phần cành non được sấy làm trà, phần lá già được nghiền làm thức ăn chăn nuôi. Song song đó, HTX áp dụng hệ thống tưới nhỏ giọt theo công nghệ Israel, kết hợp cung cấp phân vi sinh từ trùn quế, rong biển,… giúp cây hấp thu dinh dưỡng tốt hơn và tăng sức đề kháng.
Quy trình thu hoạch củ cũng được tiêu chuẩn hóa. Nông dân sử dụng dụng cụ chuyên dụng, đào mở đất từ từ để tránh làm tổn thương vỏ và rễ củ sâm. Nhờ chăm sóc kỹ lưỡng, sâm thu hoạch có trọng lượng trung bình từ 200–300g/củ, một số củ đạt tới 500g, hàm lượng dưỡng chất cao, tươi sạch và có hình thức đẹp.
Với năng suất khoảng 10 tấn/ha mỗi năm, mức giá trung bình từ 250.000–400.000 đồng/kg sâm tươi, sau khi trừ chi phí, người trồng có thể thu lãi từ 250–300 triệu đồng/ha/năm. HTX cũng đang tạo việc làm ổn định cho gần 20 lao động địa phương, với mức thu nhập trung bình khoảng 7 triệu đồng/tháng.
Đưa sâm Việt đến với người Việt
Trong quá trình hoàn thiện kỹ thuật canh tác, HTX đã phối hợp chặt chẽ với nhiều chuyên gia đến từ Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam và Viện Công nghệ Môi trường. Đồng thời, Liên minh HTX tỉnh Ninh Bình đã hỗ trợ kinh phí xây dựng nhà xưởng, lắp đặt thiết bị chế biến, tem mác và quảng bá sản phẩm ra thị trường.
Hiện tại, ngoài việc tiêu thụ sâm tươi, HTX đã chế biến sâm Bố Chính thành các dòng sản phẩm đa dạng như trà, tinh bột sâm nano, rượu sâm… Dù mới ra mắt chưa lâu, các sản phẩm này đã bắt đầu tạo được chỗ đứng trên thị trường nhờ chất lượng ổn định và định vị rõ ràng.
Nhận thấy nhu cầu thị trường ngày càng tăng, HTX định hướng mở rộng mô hình sản xuất theo phương thức “gối vụ” – tức đào 1 ha, trồng lại 1,5 ha nhằm duy trì sản lượng ổn định. Tuy nhiên, kế hoạch này đòi hỏi gia tăng vốn đầu tư và mở rộng số lượng thành viên, là một trong những thách thức mà HTX đang nỗ lực tháo gỡ.
Trên thực tế, đơn vị đã chủ động khảo sát điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng và hệ sinh vật tại các vùng lân cận để xây dựng vùng nguyên liệu mới, đồng thời chuyển giao quy trình canh tác phù hợp với từng khu vực cụ thể.
Trong tương lai gần, HTX đặt mục tiêu nâng cao chất lượng sản phẩm, đưa sâm Bố Chính trở thành dược liệu quốc dân – “sâm Việt cho người Việt”. Để hiện thực hóa điều này, đơn vị mong muốn tiếp tục nhận được sự đồng hành của các cơ quan chức năng, đặc biệt trong công tác truyền thông, xúc tiến thương mại và xây dựng thương hiệu.
Trong bối cảnh ngành nông nghiệp đang chuyển hướng sang các mô hình kinh tế giá trị cao và bền vững, mô hình của HTX Sâm Cúc Phương Bochi được kỳ vọng sẽ mở rộng ra nhiều địa phương khác, góp phần phát triển kinh tế nông thôn và nâng cao sức khỏe cộng đồng thông qua các sản phẩm dược liệu chất lượng cao.
Theo VnBusiness