Cây Thanh mai (tên khoa học Myrica esculenta Buch.-Ham. ex D.Don), còn được gọi là Dâu rượu, là loài cây bản địa quý của Việt Nam, phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền Bắc và Bắc Trung Bộ như Quảng Ninh, Lạng Sơn, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị… Đây là loài cây gỗ nhỏ, cao trung bình 9–10 m, phân cành sớm, có tán rộng, hệ rễ chùm phát triển mạnh ở tầng đất mặt — rất phù hợp với điều kiện địa hình đồi thấp, đất pha cát hoặc đất lẫn sỏi ở vùng trung du và ven biển.
Thanh mai cho quả có vị ngọt chua, mát, chứa nhiều hợp chất tự nhiên có lợi cho sức khỏe như vitamin C, flavonoid, anthocyanin và phenolic. Nhờ đó, quả Thanh mai không chỉ là nguồn thực phẩm giá trị cao, được sử dụng để chế biến nước giải khát, siro, rượu vang, ô mai, mứt… mà còn có giá trị dược liệu, góp phần phát triển nhóm lâm sản ngoài gỗ (LSNG) có tiềm năng thương mại lớn.
Nghiên cứu, khai thác và phát triển nguồn gen Thanh mai
Từ năm 2019, Viện Phát triển Khoa học và công nghệ Vùng đã chủ trì nhiệm vụ cấp quốc gia “Nghiên cứu khai thác và phát triển nguồn gen cây Thanh mai tại một số tỉnh miền Bắc”, thuộc Chương trình Bảo tồn và sử dụng bền vững nguồn gen đến năm 2025, định hướng 2030.
Nhiệm vụ tập trung vào việc tuyển chọn, bảo tồn và phát triển các dòng Thanh mai trội có năng suất và chất lượng quả cao, đồng thời ứng dụng các tiến bộ kỹ thuật để nhân giống và trồng thâm canh tại địa phương.
Qua quá trình triển khai tại huyện Vân Đồn (tỉnh Quảng Ninh), nhóm nghiên cứu đã: Tuyển chọn các cây trội Thanh mai từ vườn hộ, vườn rừng tại Vân Đồn; mỗi cây trội được đánh mã, theo dõi sinh trưởng và đặc điểm quả; Xây dựng vườn sưu tập và mô hình khảo nghiệm xuất xứ, bước đầu đánh giá tỷ lệ sống và khả năng thích ứng tốt của các dòng Thanh mai khác nhau; Phát triển mô hình nhân giống bằng phương pháp chiết cành và giâm hom để tạo nguồn cây giống ổn định, đồng đều về phẩm chất; Xây dựng mô hình trồng thâm canh lấy quả với các chỉ tiêu sinh trưởng, tỷ lệ sống và phát triển đạt yêu cầu; nhiều cây ở tuổi 2–3 năm đã bắt đầu ra hoa, cho thấy khả năng thích nghi tốt với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng của địa phương. Những kết quả này tạo tiền đề quan trọng cho việc nhân rộng mô hình, hướng tới thương mại hóa giống Thanh mai bản địa, đồng thời bảo tồn được nguồn gen quý hiếm đang dần suy giảm ngoài tự nhiên.
Hiệu quả kinh tế – xã hội từ mô hình trồng Thanh mai
Theo kết quả nghiên cứu và khảo sát tại Vân Đồn, cây Thanh mai trồng bằng cành chiết bắt đầu cho quả từ năm thứ 2–3, và ổn định năng suất từ năm thứ 5 trở đi. Ở độ tuổi 7–10 năm, năng suất trung bình đạt 15–20 kg quả/cây/năm, với giá bán tại vườn dao động 100.000–150.000 đồng/kg, tùy thời điểm vụ.
Với mật độ trồng phù hợp và chu kỳ khai thác hơn 20 năm, giá trị kinh tế của cây Thanh mai rất ấn tượng: Chỉ tiêu NPV đạt từ 269–330 triệu đồng/ha/năm; Hiệu suất đầu tư (BCR) đạt 8,7–10,4 lần, nghĩa là 1 đồng vốn đầu tư mang lại 8,7–10,4 đồng lợi nhuận; Tỷ suất thu hồi vốn nội tại (IRR) đạt 122–138%, cho thấy mức sinh lời cao và bền vững.
Ngoài lợi ích kinh tế trực tiếp, mô hình trồng Thanh mai còn mang lại tác động xã hội rõ rệt: tạo việc làm thời vụ cho người dân địa phương (trung bình mỗi ha cần 230–470 ngày công thu hái trong vụ), góp phần đa dạng sinh kế, tăng thu nhập và giảm áp lực khai thác cây mọc tự nhiên.
Tiềm năng phát triển và định hướng mở rộng
Hiện nay, nhu cầu tiêu thụ quả Thanh mai trong nước rất lớn, đặc biệt ở các thị trường du lịch và đô thị như Hà Nội, Sa Pa, Vân Đồn… Trong khi đó, phần lớn sản phẩm đang lưu hành lại có nguồn gốc nhập khẩu, giá cao, chưa đảm bảo truy xuất xuất xứ. Do đó, việc chủ động phát triển vùng nguyên liệu Thanh mai trong nước vừa giúp đáp ứng nhu cầu thị trường, vừa nâng cao giá trị kinh tế cho người dân vùng đồi núi, đồng thời góp phần bảo tồn nguồn gen bản địa quý.
Thời gian tới, Viện Phát triển Khoa học và công nghệ Vùng cùng các địa phương tiếp tục hoàn thiện quy trình kỹ thuật nhân giống, trồng, chăm sóc và thu hái Thanh mai theo hướng canh tác bền vững, thân thiện với môi trường. Mục tiêu là hình thành vùng trồng Thanh mai tập trung, có sản phẩm đạt tiêu chuẩn chất lượng, hướng đến xây dựng thương hiệu đặc sản Thanh mai Quảng Ninh, qua đó phát huy hiệu quả kinh tế, sinh thái và xã hội lâu dài của loài cây bản địa này.
Theo Viện Phát triển Khoa học và công nghệ Vùng